دوشنبه 19 اسفند 1392     یازار : 
+0 به یه ن

 تورك ائللرينده نوروز بايرامي

محمد رضا خيري فام

     اسكي چاغلاردان يئرين نفس آليب دوغانين (طبيعت ين) اويانديغي گون، يعني گئجه ايله گوندوز برابر اولدوغو، يازين بيرينجي گونو، تورك ائللرينده بايرام و شنليك گونلريندن اولوب. دوغالدير كي، ياشاملاري بوتونلوكله دوغايا باغلي اولان اولو ننه- بابالاريميزا يازين گلمه سي، دوغانين چيچك لنمه سي و يئرين ايسينمه سي بؤيوك بير تهلوكه دن قورتولماق و يئني بير ياشامين باشلانيشي آنلاميندا ايميش. بئله ليكله اونلارين شنليك و سئوينجلري و او گونلري بؤيوك بير بايرام كيمي ديرلنديرمه لري چوخ دوغال ايميش.

     بيلديييميز كيمي تورك اولوسو روسيانين دوغوسوندان و چينين قوزئيندن آوروپانين اورتاسينا دك ياييليب. دوغال دير كي، بونجا گئنيش بيرجغرافيادا يئرله شن اولوسون ائللرينين و بويلارينين كولتورلري و گلنكلري آز- چوخ بيري- بيريندن چئشيدلي اولاجاق آنجاق نوروز بايرامي كيمي گلنكلر بونلارين آراسيندا اولان اورتاق تؤرنلردن بيريسيدي.

     من بورادا قيساجا آذربايجانيميز و 6 تورك اؤلكه سينده كئچيريلن بعضي نوروز تؤرنلريندن دانيشماق ايسته ييرم. آنجاق بو تؤرن يالنيزجا بونلاردا دئييل باشقا تورك ائللرينده ده كئچيريلير.

نوروز بايرامي آذربايجان بؤلگه سينده:

     آذربايجاندا بايرام گلنكلري و حاضيرليقلاري بايرام آيينين ايلك گونلريندن باشلايير. اسكي تؤرنلريميزدن اولان سيرايلا سو، اود، يئل و تورپاق چرشنبه لري بو آيدا كئچيريلير. بو دؤرد چرشنبه نين ان طنطنه ليسي اولان سون چرشنبه ده شال ساللاما گلنه يي ده كئچيريلير. بو گونده اره گئتميش قيزلارا دا پاي آپاريلير. ايلين سون گونلرينده آنالار و قادينلار داها چاليشقان گؤرونورلر. اونلار ائوي يويوب، توز- تورپاقدان آريديب هيسيني آليرلار. بوغدا و مرجي گؤيرتمك دبي ده بوتون كند و شهرلرده گورونور. بو گؤيديرلميش گؤي، قرآن، بويانميش يومورتا، مئيوه، گوزگو و باشقا زادلارلا ياناشي بايرام سوفره سينه قويولور. ايل تحويل اولماميش بوتون عايله اويه لري بير يئرده توپلاشير يئني ايلي ال وئرمك و اؤپوشمكله باشلاييرلار. سونرا بوتون قوم- اقربا بايراملاشماق اوچون بير- بيرينين گؤروشونه گئديرلر.

     بير بويا (افسانه يه) گؤره ايل دييشيلديكده باليقلار قارينلاري اوستونه دونورلر. بيلديييميز كيمي باليقلار يالنيزجا اؤلدوكده قارين اوسته دونورلر. منجه باليقلارين دونمه سي، اؤلمه سي، اؤلمه سي ايسه باليقلار آيينين (اسفندين) توكنمه سي و قوچ آيينين (فروردينين)  يعني يئني ايلين باشلانماسي آنلاميندادير. يازين 13- ده ده  اولو نه نه- بابالاريميزدان بيزلره گليب چاتان بير گلنك ده آذربايجانلي لار گؤيرتديكلري گؤيو گؤتوررك ائودن ديشاري چيخيب دوغايا گئديرلر.* بو گونده بير آيدان چوخ سورن نوروز تورنلري سونا چاتير.

نوروز بايرامي آذربايجان رسپوبليكاسيندا:

     آذربايجان ساوئتلر بيرلييي (CCCP- USSR) قاتقيسيندا اولدوغو زامان ساوئتلر بيرلييينين باشقا تورك رسپوبليكالاري و بؤلگه لرينه تاي نوروز بايرامينين كئچيريلمه سي ياساقلانميشدي. آنجاق بو ياساقلاماغا باخماياراق نوروزلا ايلگيلي اولان تورنلر كئچيريليردي. 1991- جي ايل يئني دن اؤزگورلويونو الده ائدن آذربايجان اؤلكه سي اونودولان و اونودولماق تهلوكه سينده اولان گلنك لريني ياشاتماق دوشونجه سي ايله آذربايجاندا نوروز بايرامي اولوسال بايرام اعلان اولونور.

     نوروز بايرامينين اسكي گلنك لري و تورنلري بوتونلوكله آرازين اوتاي – بوتاييندا بير ايميش آنجاق سون ايللرده بونلارين چوخو هم اوتايدا هم ده بوتايدا اونودولوب، آرتيق كئچيريلمه يير.

     آذربايجاندا بايرام آيينين سون چرشنبه سينه آخير چرشنبه، سوندان ايكينجيسينه آخير چرشنبه، سوندان اوچونجوسونه ايسه قارا چرشنبه دئييلير. قارا چرشنبه ده اود يانديريب اوستوندن آتيليرلار. كوله چرشنبه ده بازارا گئديب بايرام اوچون يئمليلر و گئييملر آلينير. سون چرشنبه ده ده كؤيلرده قادينلار سو باشينا گئديب، دوعالار اوخوياراق سهنگلريني (كؤزلريني) سو ايله دولدورورلار. هم ده قادينلار بازارا گئديب بازارليق ائديرلر. بو گونده گلينلرله كوركنلره بايرامليق گؤندريلير. آخشام چاغي دا داملاردا اود يانيريب، اوستوندن آتيلاركن «آغيرليغيم، اوغورلوغوم دوشسون بو اودون اوستونه» دئييرلر. اود سؤنندن سونرا هامي داغيلير. ائوين قاديني اودون كولونو آپاريب آغاجين ديبينه تؤكور. بايرام گونو بوتون عايله اويه لري بير يئره توپلاشيب اوجاقلار يانديريلير. سونرا بوتون تانيش- بيليش بير- بيري ايله گوروشوب بايراملاشيرلار. بايرام گونلرينده تكه اويونو و كوسا اويونو كيمي اويون و ياريشمالارلا دا ايله نيرلر.

نوروز بايرامي قازاخستاندا:

     تورك اؤلكه لرينين ان گئنيشي اولان قازاخستاندا نئچه گون اؤنجه دن نوروز بايراميني قارشلاييرلار. قازاخ قادينلاري ائولريني آريديب، بوتون عاييله اويه لري  يئني و ان گوزل گئييملريني گئييرلر.

     بايرام گونو بوتون قازاخلار بير- بيرينين گوروشونه گئدير، بوتون كوسولولر باريشير، دوشمنليك دوستلوغا، نفرت ايسه سئوگي يه چئوريلير. اونلار بايرام گونو 7 ماتريالدان «نوروز كؤجه» آدلي بير سوپ بيشيريرلر. قازاقلار همين گونده ماهني اوخوماق، چالغي، يئرلي اويونلار (گؤي بورو يعني گؤي قوردو، هالاي و ياشيل يارپاق كيمي)، اورتا اويون آدلي تئاتر و چئشيدلي ياريشلارلا (آت ياريشي كيمي) ايله نيرلر. قازاخلار بايرام گونو گونش اوچون آت و اؤكوز قوربان كسيب، قوربانليغين قانيندان اوشاقلارين آلنينا ياخيرميشلار.

نوروز بايرامي اوزبكيستان دا:

     اوزبكيستاندا ساوئتلر بيرلييي داغيلاندان سونرا نوروز بايرامي اولوسال بايرام اعلان اولونور. بو اؤلكه ده بايرام تؤرنلري بير هفته سورور.

     اؤزبك قادينلاري دا بايرام سوفره سي آچاراق، سوفره لريني چئشيدلي زادلارلا بزه ييرلر. بايرام گونو بوتون عايله سوفره ني چئوره له ييب، سوفره ده كي يئمه لي لردن يئييرلر. اؤزبكلرده بايرام گونو بوتون قوهوم- تانيشلارين گؤروشونه گئديرلر.  بايرام گونلرينده اؤزبكلرده چئشيدلي اويون و ياريشلار اولور.

نوروز بايرامي توركمنيستاندا:

     توركمنيستان اؤلكه سينده نوروز بايرامي چئشيدلي تؤرنلرله كئچيريلير. توركمن قادينلاري بو چاغلاردا باشقا تورك قادينلارا تاي ائولريني توز- تورپاقدان و كيردن (چركدن) آريديرلار. اونلار دا بايرام اوچون گؤي گؤيرديرلر.

     توركمنلر بايرامدا يئني پالتارلاريني گئييب، بوتون عايله اويه لري بير يئره توپلاشيرلار. بايرام گونو  اونلاربيري- بيرينين گؤروشونه گئدرك بايراملاشيرلار. توركمنلر بايرام گونلرينده چئشيدلي اويونلارلا ايله نيرلر بو اويونلاردان مينجيق آتدي اويونونون آديني چكمك اولار.

نوروز بايرامي قيرغيزيستاندا:

    قيرغيزلاردا دا باشقا سويداشلارينا تاي تونقال قالاييب اود يانديراراق اوستوندن آتيلما تؤرني كئچيريلير. اؤد سؤنندن سونرا هامي ائوينه دؤنوب، پيسليكلري وبلالاري عايله لريندن  اوزاقلاشديرماق اوچون قاپيدان يا پنجره دن ديشارييا سو سپيرلر.

     قيرغيزلار نوروز بايراميندا ايكي تور يئمك بيشيريرلر. بيرينجيسي قونشولارا پايلانيلان آرپا و بوغدادان بيشيريلن كؤچوبوتكو آدلي بير يئمك دير.ايكينجيسي ده سؤيلوك آدليدير.

     قيرغيزلار بايرام گونونده آيري- آيري ياريشلار كئچيريرلر. بو اويون و ياريشلاردان گؤي بورو (گؤي قوردو) قيز كوماي (قيز قووما)، ار ائنيش (اري ييخماق) كيمي اويونلاردان آد آپارماق اولار.

نوروز بايرامي توركيه ده:

     بو گون تورك اؤلكه لري ايچينده ان چوخ نفوسو اولان توركيه ده ده نوروز بايرامي چئشيدلي تؤرنلرله قوتلانير. توركيه لي قادينلار دا بايرام اؤنجه سي ائوين هيسيني آليرلار. توركيه ده بايرام اوچون چئشيدلي يئمليلر و مئيوه آلينير.

     باشقا تورك ائللرينده اولدوغو كيمي اود يانديريب اوستوندن آتيلما تؤرني ده اولور. بايرام گونو بوتون تانيش- بيليش و قوهوم- اقربا گؤروشورك بايراملاشيرلار. بو گونده «بيشي» آدلي بير يئمك بيشيريلرك قونشولارا پايلانيلر. بو يئمك داها چوخ كوسولولره و يوخسوللارا وئريلير.

     توركيه ده نوروز بايرامي گونلري چوخ گؤزل و طنطنه لي تؤرنلر كئچيريلير. «بيردير بيردن» و يومورتا توقوشدورما كيمي اويونلار، گولش و آت چاپما ياريشلاري، توركو (خالق ماهنيسي) اوخوماق، هالاي و باشقا تؤرنلر.